ดาวเหนือ

ดาวเหนือ North Star เป็นดาวที่มีความสำคัญกับเรามาก สามารถใช้เป็นตำแหน่งบอกทิศเหนือสำหรับ คนเดินทางในยามค่ำคืนได้ หากไม่มีอุปกรณ์นำทางอย่างเข็มทิศ เราจึงควรมารู้จักและหาตำแหน่งดาวเหนือกันก่อน


เป็นที่ทราบกันดีอยู่แล้วว่า โลกมีแกนเอียงทำมุม 23 1/2 องศา กับระนาบ ตั้งฉากกับเส้นสุริยะวิถี (Ecliptic) ด้วยอิทธิพลจากแรงดึงดูดของดวงอาทิตย์ และดวงจันทร์จึงทำให้แกนโลกนี้ไม่ได้นิ่งอยู่กับที่ แต่ส่ายเป็นวงเหมือนลูกข่าง ที่เราเรียกว่า การส่ายของแกนโลก Cone of Precession โดยมีคาบอยู่ที่ 25,800 ปี
ในปัจจุบันขั้วเหนือของแกนโลกชี้อยู่ที่ดาวโพลารีส (Polaris) ในกลุ่มดาวหมีเล็ก หรือ Ursa Minor ที่เราเรียกกันว่าดาวเหนือ (ความจริงแล้วไม่ได้ตรงพอดี แต่ห่างราว 59 arcmin หรือประมาณ 1 องศา จึงอนุมาณว่าตรง) แต่เมื่อ 5,000 ปีก่อน ยุดของชาวอียิปต์โบราณ แกนโลกชี้อยู่ที่ดาวทูบาน Thuban ในกลุ่มดาวมังกร หรือ Draco ซึ่งชาวอียิปต์ใช้ดาวนี้เป็นดาวเหนือในการสร้างปิรามิด และในอีก 13,000 ปีข้างหน้าจากปัจจุบัน แกนโลกจะชี้ไปที่ดาวเวก้า (Vega) ในกลุ่มดาวพิณ (Lyra) และนับจากปัจจุบันไปอีก 25,800 ปี แกนโลกก็จะกลับมาชี้ที่ดาวโพลาลิส อีกครั้ง

การส่ายของแกนโลก ทำให้เกิดปัญหาตามมาคือ แนวเส้นสุริยะวิถีหรือเส้นอิคลิปติค ที่พาดผ่านกลุ่มดาวต่างๆบนท้องฟ้าจะเปลี่ยนไป จุด Vernal Equinox หรือจุดตัดเส้นศูนย์สูตรฟ้าช่วงขาขึ้นจะมีการ Shift เลื่อนไปทางทิศตะวันตก 1.5 องศาต่อศตวรรษ ปัจจุบันจุด Vernal Equinox อยู่บริเวณกลุ่มดาวปลาคู่ (Pisces) ในอดีตจุดนี้อยู่บริเวณกลุ่มดาวแกะ (Aries) จึงทำให้จุดนี้มีชื่อเรียกดั่งเดิมว่า Point of Aries และในอนาคตราวอีก 600 ปีข้างหน้าจุดนี้จะเคลื่อนไปหากลุ่มดาวคนแบกหม้อน้ำ (Aqurius) ทำให้แผนที่ดาวในระบบศูนย์สูตรค่า R.A กับ Dec จะเปลื่ยนแปลงไปตามตำแหน่งดาวเหนือ ดังนั้นเราจึงต้อง มีการระบุด้วยว่าเป็นแผนที่นั้น ใช้ระหว่างปีใด โดยการระบุ EPOC 2xxx ตามด้วยเลขปี คศ.


การหาตำแหน่งดาวเหนือด้วยเข็มทิศและตำแหน่งละติจูด
เป็นวิธีง่ายๆคือ
1) ถ้าผู้สังเกตุที่อยู่บนเส้นศูนย์สูตร จะเห็นดาวเหนือ อยู่บนข้ามฟ้าด้านทิศเหนือพอดี
2) ถ้าผู้สังเกตุที่อยู่ต่ำกว่าเส้นศูนย์สูตร หรือซีกโลกใต้ ดาวเหนือจะหายลับจากขอบฟ้าด้านทิศเหนือไป
3) ถ้าผู้สังเกตุที่อยู่เหนือเส้นศูนย์สูตร หรือซีกโลกเหนือ จะเห็นดาวเหนืออยู่สูงจากข้ามฟ้าด้านทิศเหนือ มีค่ามุมเดียวกับ ค่าละติจูดของ ผู้สังเกตุ เช่น ผู้สังเกตอยู่ในประเทศไทยที่ละติจูด 15 องศาเหนือ(โดยเฉลี่ย) ดาวเหนือจะอยู่สูง จากขอบฟ้าด้านทิศเหนือ 15 องศาเช่นกัน แต่ดาวโพลาลิส มีความสว่างน้อยมาก (mag 1.80) และอยู่สูงจากขอบฟ้าน้อย การสังเกตดาวเหนือจึงทำได้ยาก

การหาดาวเหนือโดยใช้กลุ่มดาว
กรณีที่ผู้สังเกตมีความชำนาญเรื่องกลุ่มดาว ก็สามารถใช้กลุ่มดาวบริเวณขั้วฟ้าเหนือช่วยหาได้ ซึ่งมีสองกลุ่มคือ
1.ดาวหมีใหญ่ หรือ URSA MAJOR ใช้เป็นดาวนำทางได้ เพราะกลุ่มดาวหมีใหญ่ อยู่สูงจากขอบฟ้ามากกว่า และสังเกตง่ายกว่า โดยที่แนวของดาวสองดวงแรก จะชี้ไปที่ดาวโพลาลิสพอดี โดยห่างไปอีก 5 เท่าตัวของระยะห่างระหว่างดาวสองดวงที่ชี้ หรือ 25 องศาพอดี

2. กลุ่มดาวคาสซิโอเปีย Cassiopia คืนใดที่ไม่มีกลุ่มดาวหมีใหญ่ให้สังเกตุ คืนนั้นจะมีมีกลุ่มดาวคาสซิโอเปีย หรือกลุ่มดาวค้างคาว ช่วยบอกตำแหน่งดาวเหนือแทนได้ เพราะ ursa major กับ cassiopia จะอยู่คนละฝากกับดาวโพลาลิส โดยจุดกลางจะชี้ไปที่ดาวเหนือ ห่างประมาณ 25 องศาเช่นกัน